زمان تقریبی مطالعه: 7 دقیقه
 

اشتباه در امور کیفری





اشتباه در امور کیفری از اصطلاحات علم حقوق بوده و به معنای آن است که انسان بر اثر ناآگاهی به اوامر و نواهی قانون‌گذار و یا درک و تفسیر نادرست از مقررات قانونی و یا تطبیق حکم قانونی بر موضوع خارجی اشتباه کند و جرمی مرتکب شود. به حکم منطق، کیفر نمودن بزهکاری که از روی ناآگاهی و اشتباه جرمی ‌را انجام داده است، بی‌فایده و بر اساس قانون مجازات اسلامی اشتباه ناشی از جهل، رافع مسئولیت کیفری و مانع اجرای حدود است. لازم به ذکر است که اشتباه در جرائم خطائی بی‌تاثیر بوده زیرا اشتباه خود یکی از مصادیق خطا شناخته می‌شود.


۱ - تعریف



اشتباه در حقوق عبارت است از تصور خلاف واقع مرتکب نسبت به حکم یا موضوع قانون یا ماهیت یا عناصر تشکیل دهنده جرم می‌باشد.
[۱] جمعی از نویسندگان، تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص۱۷۸، چ اول ۱۳۸۵ قم.
در حقوق جزا از مفهومی که در فقه به شبهه یاد می‌شود با عنوان اشتباه تعبیر شده.
در حقوق جزای اغلب کشورها با اعتقاد به عدم تاثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری، قاعده جهل به قانون رافع مسئولیت کیفری نیست را با دلائل گوناگون پذیرفته‌اند. به این معنی که پس از تصویب و انتشار قانون، فرض بر این است که عموم افراد از آن مطلع شده‌اند و کسانی که در مقام آگاه شدن از قانون بر نیامده‌اند مسلماً در این راه مسامحه و سهل انگاری کرده‌اند. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، به موجب ماده ۲ قانون مدنی مصوب سال ۱۳۰۷ و همچنین حکم شماره ۲۹۳ مورخ ۲۰/۲/۱۳۱۷ دیوان عالی کشور، ادعای جهل به قانون مسموع نبود.

۲ - اقسام



اشتباه در امور کیفری شامل شبهات موضوعیه و حکمیه می‌شود.

۲.۱ - شبهه موضوعیه


در صورتی که شخص به حکم قانون آگاهی دارد اما نسبت به تطبیق آن بر موضوع خارجی مردد باشد. مثل این که می‌داند شارب خمر مجازات می‌شود، اما نمی‌داند آیا چیزی که در اختیار دارد سرکه است یا شراب و آن را می‌نوشد و بعد بفهمد که شراب بوده است.
[۲] جمعی از نویسندگان، تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص۱۸۲، چ اول ۱۳۸۵ قم.


۲.۲ - شبهه حکمیه


عبارت است از این که انسان بر اثر نا آگاهی به اوامر و نواهی قانون‌گذار و یا در نتیجه درک و تفسیر نادرست از مقررات قانونی مرتکب جرمی شود، که در صورت علم به حکم واقعی از ارتکاب آن پرهیز می‌کرد.
[۳] اردبیلی، محمد علی، حقوق جرای عمومی، ج۲ ص۹۸، تهران، میزان، چ ششم، ۱۳۸۲، ف.
اشتباه حکمی، گاهی ناشی از جهل به قانون است و گاهی ناشی از تفسیر قانون می‌باشد.

۳ - مبنای رفع مسئولیت کیفری



در حقوق جزای اسلام براساس قاعده فقهی "تدرء الحدود بالشبهات " و همچنین حدیث رفع در امور کیفری، اشتباه رافع مسئولیت کیفری است. در واقع یکی از شرایط تحقق بزه وجود عنصر معنوی یا سوءنیت می‌باشد. برخی از حقوق‌دانان علت رفع مسئولیت جزایی ناشی از اشتباه را فقدان آگاهی حین ارتکاب بزه می‌دانند.
[۴] فیض، علیرضا، تطبیق در حقوق جزای عمومی در اسلام، ص۳۱۲، تهران، سازمان نشر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰، چ دوم.
توجیه دیگر این‌که به حکم منطق، کیفر نمودن بزهکاری که از روی ناآگاهی و اشتباه جرمی ‌را انجام داده است، بی‌فایده می‌باشد؛ زیرا هیچ یک از توقّعات معمولی مجازات‌ها را برآورده نمی‌کند. می‌دانیم که اجرای مجازات غالباً برای تنبیه و جلوگیری از تکرار جرم در آینده است؛ اما تنبیه مجرمی که از روی نادانی به ارتکاب جرم دست زده، بی‌فایده است. به‌ علا‌وه مساله تکرار جرم نیز برای او مطرح نیست؛ زیرا وجود حالت اشتباه موجب ارتکاب بزه شده نه کشش‌های مجرمانه یا نفع‌ پرستی و یا عوامل جرم‌زای دیگر. به عبارت دیگر کیفر چنین شخصی هیچ ‌یک از هدف‌های اساسی مجازات از قبیل تنبیه و اصلا‌ح مجرم یا ارعاب و اخافه متهم و جلوگیری از ارتکاب جرم در آینده را برآورده نمی‌کند و از این رو جامعه از کیفر چنین فردی نفع نخواهد برد.

۴ - قلمرو تاثیر اشتباه بر مسئولیت کیفری



حقوق جزای اسلامی که قانون مجازات اسلامی ایران متاثر از آن است با وجود قاعده درء و حدیث رفع، اشتباه ناشی از جهل را، رافع مسئولیت کیفری و مانع اجرای حدود می‌شمارد.
[۵] نوربهار، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، ص۳۶۰، تهران، دادافرین، ۱۳۸۳، چ ۹.
قانون‌گذار در کتاب حدود، قصاص، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده در مواد مختلف جهل حکمی و موضوعی را مورد عنایت قرار داده است در بخش حدود، فقط در حد زنا، مسکر و سرقت، جهل و شبهه به عنوان عامل موثر معرفی شده است. در حالیکه اولاً در بقیه حدود نیز در صورت جهل، باید حکم قضیه روشن گردد. ثانیاً قانون‌گذار مشخص نکرده است که کدام جهل می‌تواند موثر بر مسئولیت باشد. آیا جهل قصوری است یا تقصیری؟ آنچه مهم بنظر می‌رسد اینکه تنها جهل قصوری است که می‌تواند بر مسئولیت کیفری موثر باشد نه جهل تقصیری.
[۶] قدسی، سیدابراهیم، مقاله تاثیر جهل برمسولیت کیفری.

لازم بذکر است که اشتباه در جرائم عمدی موجب فقدان عنصر معنوی می‌شود لکن در جرائم خطائی بی‌تاثیر بوده زیرا اشتباه خود یکی از مصادیق خطا شناخته می‌شود.
[۷] گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا، تهران، ص۲۶۲، میزان، چ ۱۱، ۱۳۸۴.


۵ - ضابطه در تحقق اشتباه



بدون تردید شبهه موضوعیه مشمول این قاعده است زیرا به مقتضای اصل اولیه تا موضوع روشن نشود حکم بر آن جاری نمی‌شود از اینرو شرط خاصی در شمول قاعده درء برشبهات موضوعیه لازم ندانسته‌اند اما در شبهات حکمیه حق آن است که اشتباهی موجب معافیت از مجازات می‌گردد که دارای دو شرط ذیل باشد:
۱- مرتکب اشتباه بدون اینکه در وظایف خود کوتاهی نموده باشد گمان به جرم نبودن عملی که در واقع جرم است داشته باشد. یعنی شخص در انجام اشتباه مقصر نبوده و منشاء اشتباه او قصور باشد نه تقصیر.
باید بین جهل قصوری و تقصیری فرق گذاشته شود و تنها کسانی را معاف دانست که عاجز از تحصیل علم به احکام و قوانین باشند
۲- فعل اشتباه از کسی صادر شود که احتمال اشتباه در مورد او منطقی باشد در غیر این صورت حد از او ساقط نمی‌شود.
[۸] گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا، تهران، ص۲۶۲.


۶ - مصادیق قانونی اشتباه



قانون‌گذار در مواد مختلف جهل حکمی و موضوعی را مورد عنایت قرار داده است. بطور مثال: ماده ۶۴ و ۶۵ و ۶۶ و ماده ۱۶۶ و تبصره ۱ و ۲ آن‌، بند جماده ۲۰۶، بند جماده ۲۷۱، و یا تبصره ماده ۲۹۵ و غیره (قانون مجازات اسلامی) آیا صرف ادعای جهل و اشتباه پذیرفته می‌گردد یا اینکه باید دلیل بر صدق مدعی وجود داشته باشد؟
با توجه به ماده ۶۶ ق. م. ا، صرف ادعای جهل و یا شبهه تاثیری در مسئولیت کیفری ندارد بلکه شرایط حاکی بر مدعی باید به گونه‌ای باشد که امکان اشتباه و یا نا آگاهی او نسبت به حکم و یا موضوع آن وجود داشته باشد.
[۹] قدسی، سید ابراهیم، مقاله تاثیر جهل برمسولیت کیفری.

این ماده می‌گوید: در صورتی که احتمال صدق مدعی داده شود، ادعای جهل بدون شاهد و سوگند پذیرفته می‌شود و حد ساقط می‌گردد.

۷ - پانویس


 
۱. جمعی از نویسندگان، تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص۱۷۸، چ اول ۱۳۸۵ قم.
۲. جمعی از نویسندگان، تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص۱۸۲، چ اول ۱۳۸۵ قم.
۳. اردبیلی، محمد علی، حقوق جرای عمومی، ج۲ ص۹۸، تهران، میزان، چ ششم، ۱۳۸۲، ف.
۴. فیض، علیرضا، تطبیق در حقوق جزای عمومی در اسلام، ص۳۱۲، تهران، سازمان نشر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰، چ دوم.
۵. نوربهار، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، ص۳۶۰، تهران، دادافرین، ۱۳۸۳، چ ۹.
۶. قدسی، سیدابراهیم، مقاله تاثیر جهل برمسولیت کیفری.
۷. گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا، تهران، ص۲۶۲، میزان، چ ۱۱، ۱۳۸۴.
۸. گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا، تهران، ص۲۶۲.
۹. قدسی، سید ابراهیم، مقاله تاثیر جهل برمسولیت کیفری.


۸ - منبع



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اشتباه در امور کیفری»، تاریخ بازیابی ۹۹/۴/۲۴.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.